دکتر صمیعی، دبیر علمی کنفرانس در گفتگو با لیزنا
دکتر میترا صمیعی، دبیر علمی کنفرانس و مدیر گروه علم اطلاعات و دانششناسی دانشگاه علامه طباطبائی در گفتگو با لیزنا: حقوق، زمینة قانونی و اخلاقی برای ارائه دسترسی مدیریتشده به منابع تحت حمایت کپیرایت را فراهم میکند، بهشیوهای که بهرهبرداری از اثر پدیدآورنده و حریم خصوصی کاربرِ منابع حمایت شود. ظهور فناوریهای نوینن ارتباطی اگرچه بر میزان و سرعت دسترسی عموم به منابع اطلاعاتی افزوده است اما به موازاتش در نقض گسترده کپیرایت هم تاثیر داشته است.
حقوق پدیدآورندگان برای کنترل وضعیت و استفاده از آثاری که خلق میکنند، از سوی پیمانهای بینالمللی و همچنین قوانین بسیاری از کشورها به رسمیت شناخته شده است. این حقوق در مجموع بهعنوان «کپیرایت» نامیده شده است. کپیرایت، حقوق انحصاری زیادی را به نویسنده یا پدیدآورنده اثر در ارتباط با استفاده از اثرِ تحت حمایت کپیرایت اعطا میکند. کپیرایت یک حق مالکیت فکری است که میتواند انتقال داده شود یا به ارث باقی گذاشته شود، و این درست شبیه به حقوق مالکیت در مورد داراییهای فیزیکی و ملموس است که انتقال مییابد. کپیرایت بهطور قانونی قابل اجراست، و برای جبران قانونی راهحلهایی دارد که در حقوق و پیمانها تجویز شده است.
کشور ایران تا کنون به هیچ یک از معاهدات کپیرایت یا اجراها و حاملهای صوتی وایپ و نپیوسته است. از طرفی، بررسی مقررات داخلی، از جمله قانون حمایت از حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان ۱۳۴۸، قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرمافزارهای رایانهای، قانون تجارت الکترونیک، قانون جرایم رایانهای و حتی لایحه جامع حمایت از حقوق مالکیت ادبی و هنری و حقوق مرتبط، نشان میدهد که هیچ قانونی به منظور حمایت از تدابیر فنی مربوط به مدیریت حقوق دیجیتال وضع نشده است. کپیرایت، از محرکهای اولیه برای توسعه راهبردهای «مدیریت حقوقآثار دیجیتال» است و فناوریهای «مدیریت حقوق آثار دیجیتال»، بهگونهای ریشهای توسعه یافته است تا از استفاده مناسب از منابع مورد حمایت پشتیبانی کرده و در برابر نقض غیرعمدی مقررات از سوی کاربران جلوگیری نماید. در حقیقت، فناوریهای «مدیریت حقوق آثار دیجیتال» بهدلایلی متعدد، از جمله بهقصد حمایت از صاحبان کپیرایت و برای جلوگیری از استفادههای نادرست و مدیریت استفاده از کلیه منابع دیجیتال ایجاد شدهاند.
مدیریت حقوق آثار دیجیتال Digital Rights Management (DRM)))، اصطلاحی نوین و رایج در حوزههای تخصصی از جمله کتابخانهها و آرشیوها، نشر، پدیدآوردندگان و تولید رسانه و فناوری اطلاعات است. مدیریت حقوق آثار دیجیتال از جمله اصطلاحاتی است که اغلب بهدرستی استفاده نمیشود. عدهای آن را بهعنوان چارچوبی از نظامها و خدمات، که مدیریت دسترسی و استفاده از منابع دیجیتالی تحت حمایت حقوق را در نظر دارند، تعریف میکنند. مدیریت حقوق دیجیتال به عنوان چتری گسترده، به انواع مختلف فناوری اطلاق میشود که به وسیله دارندگان حق و پدیدآورندگان مورد استفاده قرار میگیرند تا دسترسی به آثار دیجیتالی تحت حمایت کپی رایت را محدود کنند و در نتیجه از تکثیر و دستیابی غیرمجاز به این آثار ممانعت به عمل آورند. به عبارت بهتر، کنترل دسترسی به آثار دیجیتالی از طریق روشهای فنی و تکنیکی، مدیریت حقوق دیجیتال نامیده میشود. بر اساس این تعریف، فناوری مدیریت حقوق آثار دیجیتال، کارت دیجیتالی احراز هویت و اعطای مجوز است که دسترسی فیزیکی به یک کتابخانه بسته را فراهم میکند.
در حقیقت، مدیریت مؤثر حقوق آثار دیجیتال مستلزم ایجاد چارچوبی از سیاستها و رویّههایی است که از پدیدآورنده/ مالک حق، کاربر و منبع حمایت کند. کتابخانهها میتوانند برای توسعه راهبردی جامع و مدیریتشده از حقوق دیجیتال، هر موجودیت را بهنوبت مدیریت کنند. علاوه بر این، امید است که خوانندگان با درک قوی از چشمانداز جاری مدیریت حقوق آثار دیجیتال فناوریهای به کاررفته و مسائل و نگرانیهای باقیمانده را در نظر گیرند.
با توجه به گذشت حدود یک دهه از فعالیت کتابخانههای دیجیتالی در کشور نیاز به بازنگری در عملکرد فعالیتهای حقوقی و اجرایی صورت گرفته در این زمینه در کشور لازم است. بر این اساس این کنفرانس با هدف بررسی چالشها و مسائل موجود در دسترسیپذیری منابع اطلاعاتی در کتابخانههای دیجیتالی و ارتقاء جایگاه حق مؤلف در کشور و حمایت از مالکیت فکری و فرهنگسازی در استفاده از آن، با بحث و تبادلنظر میان متخصصان کشور، برگزار خواهد شد. یکی از این چالشها و موانع بر سر راه استفاده از منابع تحت حمایت حقوق، ناتوانی در شناسایی و مکانیابی مالکان حقوق باشد. موضوعات و راهبردهایی برای شناسایی پدیدآورندگان/مالکان حقوق برای حمایت از اسناد بررسی میشود و ارتباطات بعدی بین مالکان حقوق و کاربران بالقوه فراهم میشود. همچنین استانداردها، راهبردها و فناوریهای احراز هویت (شما چه کسی هستید) و مجوز (شما اجازة انجام چه کاری را دارید) را مورد بررسی قرار میدهد. احراز هویت و مجوز -زمانی که بهخوبی پیادهسازی شود- از حقوق کاربر محافظت میکند، ضمن اینکه اجازه دسترسی به یک منبع تضمین میشود.
فناوری مهم توانمندسازی برای مدیریت حقوق آثار دیجیتال، در این کنفرانس به بررسی فرادادههای حقوقی و ارائه مستندات از وضعیت حقوقی منابع و سیاستهای حقوقی، موافقتنامهها و معاملات و بیان مؤثر وضعیت حقوق و سیاست برای امکان دسترسی قانونی و مؤثر به منابع در محیط دیجیتال میپردازد.
فناوریهای مدیریت حقوق آثار دیجیتال را که بهطوری فزاینده پیشنیازی برای دسترسی به منابع دیجیتال در بسیاری از موقعیتهاست، مطرح میکند، بهویژه زمانی که از سوی مالکان و ناشران محتوای تجاری به کار برده میشود. در فضای اطلاعات دیجیتالی که بهطوری فزاینده مورد حمایت قرار میگیرد، کتابخانهها ممکن است محتوای دیجیتال را که بهوسیله فناوریهای مدیریت حقوق آثار دیجیتال کنترل میشود، ارائه کنند. آگاهی کتابخانهها از کاربردهای تجاری مدیریت حقوق آثار دیجیتال و درک فناوریها و پیامدهای آنها برای مراکز اطلاعات دیجیتالی ضروری است.
در این راستا دومین «کنفرانس ملی کتابخانه های دیجیتالی : مالکیت فکری» به منظور بحث و تبادل نظر میان متخصصان علم اطلاعات و دانششناسی، فناوری اطلاعات، حقوق مالکیت معنوی، حول محورهای ذیل شکل گرفت:
--کتابخانههای دیجیتالی و سیاستگذاری مالکیت فکری
--کتابخانههای دیجیتالی و حقوق مؤلف
--کتابخانههای دیجیتالی و مدیریت مالکیت فکری
--کتابخانههای دیجیتالی و فناوری های مالکیت فکری
--کتابخانههای دیجیتالی و جنبه های حقوقی فناوری اطلاعات
--کتابخانههای دیجیتالی و حقوق ذینفعان
لازم به ذکر است که دومین کنفرانس ملی کتابخانه دیجیتالی، در صدد است علاوه بر روال معمول کنفرانسهای علمی در بیان نتایج پژوهشهای انجام شده در قالب مقالههای علمی، بستری را فراهم کند که در آن مخاطبان از تجربههای عملی و کاربردی سازمانها و کتابخانهها، بهرهمند شوند. در این کنفرانس تاکید اصلی ما بر ارائه تجربیات کاربردی و ملی کتابخانهها، آرشیوها و مراکز اطلاعرسانی است.
صاحبنظران و اندیشمندان مالکیت فکری در کتابخانههای دیجیتالی میتوانند، به ارسال و ارائه گزارش هر نوع تجربه، بدون توجه به موفق یا ناموفق بودن آنها، از سوی شرکتها و سازمانها در ایجاد و راهاندازی کتابخانههای دیجیتالی، بپردازند.
این تجربیات عملی و کاربردی، به قطع یقین میتواند یکی از دستاوردهای ارزشمند و بیبدیل این کنفرانس باشد که مسیر را برای توسعه حوزه مالکیت فکری در کتابخانههای دیجیتالی، هموارتر خواهد نمود.
همچنین برگزاری میزگردهای تخصصی، کارگاههای آموزشی و نمایشگاه تخصصی از جمله برنامههای جنبی این کنفرانس خواهد بود.
لازم به ذکر است مهلت نامنویسی در این کنفرانس تا ۳۰ بهمنماه سال جاری است.